As pontes antigas sobre o Sar IV

A ponte do Instrumento

Velaquí a ponte do Instrumento, tal e como hoxe se levanta sobre o río Sar. En outro tempo, o igual que a de Lapido, nin era así, nin estaba no emprazamento onde hoxe se sitúa.



A Ponte do Instrumento na actualidade


O lugar do Instrumento ten a súa historia particular. Nun principio formaba parte do lugar de Lapido, xa que así nolo mostra un preito do conde de Altamira cos veciños. O nome tampouco era Instrumento, poidendo ter sido o de Ribas de Mar, que aparece en algún documento. Posteriormente mudou o seu nome seguramente despois de un preito, cara principios do s. XVIII, quizais pola percepción das primicias entre as parroquias de Ortoño e Bugallido. Deste xeito partiuse e chamouse de outro xeito e a ponte debeu marcar a liña divisoria.


Pero a ponte tamén mudou despois da concentración parcelaria, mudando con ela a estrada. Semella que no caso do Instrumento o devir do tempo quixo soterrar máis a súa memoria.

De tódolos xeitos aínda podemos contar con datos para reconstruír a historia. A ponte orixinaria, en oposición a de Lapido, estaba río abaixo do emprazamento actual, e tamén como a actual comunicaba co camiño que viña da agra do Salgueiro, en dirección as Areas, lugar de Maguxe. Atravesaba o río entre os dous Instrumentos, e o camiño que subía dela era a divisoria entre a parroquia de Bugallido e Ortoño. Hoxe a actual esta plenamente na parroquia de Bugallido.

Non temos datos para saber como era a súa forma e fabrica, pero seguramente sería do tipo da de Lapido ou a de Vidaloiso

A estación de ferrocarril de Ortoño

Trazado de un proxecto de ferrocarril por Ortoño no s. XIX

Todos sabemos que en Ortoño non hai nin houbo nunca unha estación de ferrocarril nin tampouco pasou o tren por ningún dos seus lugares. Sen embargo o que nunca foi puido ter sido, e agora estariamos a falar da estación da Tarroeira, da ponte do tren en Lapido, etc.

A primeira liña férrea que funcionou en Galicia foi a que unía Santiago co porto de Carril. Esta liña foi inaugurada no ano 1873 despois de trece anos adicados a construción dos 43 Km de vías que unían a antiga estación de Cornes co porto de Carril. O interese fora privado, pois precisábase un medio de comunicación áxil co mar para poder incrementar o comercio. O proxecto tivo moitos atrancos debido a falta de financiación e a modificación do traxecto orixinal. O proxecto definitivo levou a o traxecto actual: saída de Santiago dende a estación de Cornes, e paso polas estacións do Casal, O Sebe, A Esclavitude, Padrón, Pontecesures, Catoira e Carril.

A locomotora Sarita, unha das primeiras que fixo a liña Santiago-Carril. (Fonte: http://www.pontecesures.net/)

Sen embargo o primeiro proxecto discorría por outros paraxes. En 1861 foi aprobado polas Cortes o proxecto presentado por Joaquin Caballero Piñeiro, Domingo Fontán e Inocencio Vilardebo. Nel establecíanse entre as condicións que a liña debía ter as seguintes estacións: Santiago, Ortoño, Ribasar, Padrón, Pontecesures, Catoira e Carril, e outra máis nun punto intermedio entre Santiago e Ortoño. Ademais contamos con unha testemuña de tradición oral que a súa vez foi receptora da memoria dos traballos topográficos na parroquia de Ortoño. Vagamente contábase que neste primeiro proxecto o tren discurriría pola Agriña, no lugar das Cortes. Tendo isto en conta podemos reconstruír en parte aquel proxecto, e tentar descubrir as razóns de facer desviar o ferrocarril por Ortoño, cando o trazado final era o máis recto.

Quizais pensouse que construír a vía ó longo do río Sar sería a forma máis barata. Hai que ter en conta que o tramo de Santiago ó Faramello, con grandes desmontes, recheos e túnel incluído custou tanto como o resto ata Carril. O outro motivo quizais fose a unión de Santiago ca Maía e sobre todo con unha vía de comunicación importante que por alí discorría: o camiño real de Santiago a Noia. Antigamente o camiño para ir de Santiago a Noia e Muros non ía por onde vai hoxe en día, se non que ó entrar en Bertamiráns atravesaba a ponte da Condomiña e subía cara Bugallido seguindo un traxecto semellante o que hoxe fai o autobús urbano de Santiago. Este mudou co plan de estradas de 1858 que trazouno pola parroquia de Villestro, indo de Roxos a Bertamiráns atravesando o monte de Lapido.

Desta forma o tren, naquel primeiro proxecto, había de discorrer case paralelo ó río Sar. Seguramente a primeira estación estivese en Larañiño ou Pardiñas indo a vía discorrendo cara Costoia, Quistiláns e Lapido. Se fose deste xeito a pendente e o custo serían elevados debido os accidentes do terreo. Non temos máis que ver a autovía Santiago-Brión que discorre case polos mesmos lugares. Despois a liña cruzaría o monte do Castro tendo parada e estación na Tarroeira, para facer coincidir o camiño de ferro co camiño real. De alí collería cara as Cortes, Sisalde e máis ala Ribasar, onde tíñase previsto outra estación en detrimento da Esclavitude.

Como vimos este primeiro trazado desbotouse, pero a súa proposta a mediados do s. XIX, danos novas da situación das vías de comunicación na nosa bisbarra, e tamén da visión que uns e outros tiñan da evolución de aquelas para o futuro. Deste xeito podemos comprobar que Ortoño era considerado un no de comunicación no fondo do val, por onde se xuntaban os camiños que viñan dos portos de Muros e Noia cara Santiago, así como os que unían Padrón e a súa area cas comarcas de Barcala e Val do Dubra.

O Sineiro

    Os sinais

   “O Sineiro”, como case todos coñecen, é o nome da folla parroquial de San Xoán de Ortoño. Bautizouna deste xeito o anterior párroco don J. Andrés López Calvo, sabedor do seu significado. Esta palabra non é moi empregada na Maía, sen embargo, é un termo frecuente na comarca do Salnés, onde D. Andrés estivo varios anos. Alí existe como topónimo, como apelido e como palabra de uso común. Sineiro ven sendo o que fai sinais e, máis particularmente, o que toca as campás da igrexa para dar sinais. Sen dúbida, o noso anterior párroco púxolle este nome á folla parroquial pensando que esta debía ser un lugar dende onde se espallasen e se oísen os sinais da súa comunidade.

Torre e campanario de San Xoán de Ortoño

     Esta introdución está motivada para chamar a atención sobre a linguaxe, ou mellor dito, sobre o significado das sinais que se empregan na parroquia de Ortoño.

     As campás, no pasado, eran o medio de comunicación das comunidades parroquiais que, a falta dos novos medios, tiñan que valerse deste instrumento sonoro, que percorría kilómetros, para se comunicaren. Cada forma de tocar tiña o seu propio significado.

     Repenicar daba a entender festa. En Ortoño, como noutras parroquias, repenican nas festas, nas vésperas destas e dos domingos. Para este toque empréganse as tres campás: a grande, a mediana e a pequena. Tamén se repenicaba cando morría un meniño de corta idade, expresando que alcanzara a salvación. A estes meniños chamábaselles anxeliños.

     Ás misas da semana chámase co toque de determinado número de campanadas ca grande. É un toque homoxéneo que tamén se empregaba no pasado para convocar ós veciños para actos públicos, “a campana tañida”: como a eleccións de cargos civiles das antigas xurisdicións, a notificación de preitos, a toma de posesión dun novo párroco ou dun patrimonista, etc.

    O toque, moi de vagar, dunha soa campanada coa campá grande significa doo por un membro da comunidade que xace de corpo presente. Cando chega a hora do seu funeral e inhumación e se achega á igrexa ou sae dela cara o camposanto o toque vira máis áxil sucedéndose unha campanada con cada unha das tres campás.

     Así e todo, o toque máis característico e máis particular de cada igrexa é o sinal de morto, polo cal fáiselle saber a comunidade que un membro dela acaba de morrer. Este sinal ten a particularidade de indicar o sexo do falecido. En Ortoño se o defunto é un home tócanse de vagar tres toques ca grande, dous ca mediana e un ca pequena. Si a que faleceu é unha muller tocase dous ca grande, un ca mediana e un ca pequena. O sinal sóese repetir dúas veces para os que non estiveron atentos ó primeiro.

87 aniversario da fundación do Seminario de Estudios Gallegos

Este pasado 12 de outubro, festividade da Virxe do Pilar e día da hispanidade, como festivo que é foi o día escollido hai 87 anos para a fundación en Ortoño do Seminario de Estudios Gallegos.


Desta volta queremos recordalo traendo o relato que de tal día fixo un dos participantes que o foi Xosé Filgueira Valverde, e que foi incluído nun traballo publicado en 1973 no catalogo da exposición que sobre tal fundación fixera o Instituto Padre Sarmiento.

Selo que empregou o Seminario de Estudios Gallegos.

"Tal día como el doce de octubre de 1923, bien temprano, nueve muchachos salimos al amanecer rumbo a las tierras de Amahía para firmar en la Casa del Castro de Ortoño, donde se crió nuestra Rosalía, el acta fundacional del Seminario: Fermín Bouza Brey, Wenceslao Requejo Bouet, Xosé Pena y Pena, Lois Tobío Fernández, Ramón Martínez López, Manoel Magariños Negreira, Francisco Romero de Lema, Alberto Vidán Freiría y yo.

Los fundadores fuimos a pie, por Vidán, Roxos, la ermita de la Merced y Lapido, rumbo a Ortoño. Allí en la Casa del Castro, firmamos las bases del nuevo Centro. Aún tuvimos tiempo de ver la peña de Ucha, Brión, San Clemente, el pazo Guldrís y, de retorno, los restos de las torres de Altamira. Anotamos cruceros, altares de ánimas, hórreos, castros, leyendas, recuerdos de escritores, palabras y dichos. Todo el programa de lo que serían luego los trabajos de la institución que maquinábamos.

Los trabajos del seminario que Losada Diéguez e Iglesias Vilarelle iniciaron en Pontevedra con algunos de nosotros, se disponían de una forma nueva, alejada de los tópicos y del hueco verbalismo. El establecimiento de las Facultades de Filosofía y Letras y de Ciencias, con la carrera completa, daban al alma mater de Galicia largos horizontes.

Pronto contamos con la guía de maestros universitarios: Cotarelo Valledor y Cabeza de León los primeros, con la fervorosa acogida del grupo “Nós” y con el crédito de todos los periódicos de nuestra tierra. Castelao saludaba en un dibujo de “Galicia” nuestra primera salida con las palabras del profeta: “Los que andaban en tierra de tinieblas vieron en voz una gran luz”.

Desde aquel entonces y hasta el año 36, todas las semanas los gallegos supieron en que trabajaban las diversas secciones del Seminario por sí o por lo que hoy llamamos trabajo “interáreas”.

Placa que recorda a fundación

Este relato contado por un dos personaxes que o viviu é moi interesante polas cousas que conta de aquel día. Como xa contamos en outras entradas, a decisión de vir ó Castro de Ortoño, estivo motivada polas revelacións feitas por Lois Tobío Fernández sobre a paternidade de Rosalía de Castro e a súa estadía en Ortoño cando era nena. No relato contásenos a demais do itinerario seguido ata Ortoño, que o resto do día o pasaron vendo lugares da bisbarra e recollendo moitas novas.

Entre os lugares mencionados esta o de Peña Ucha, que parece facer referencia a un montículo ou alto do terreo dende o que supostamente habíase de ter unha boa vista da terra da Maía. Descoñecemos todo respecto a esta Peña Ucha, sen embargo existe unha relación ca denominada Casa de Rosalía do Castro de Ortoño.

En primeiro lugar a que se coñece como Casa de Rosalía do Castro de Ortoño nunca foi de Rosalía. Era a casa paterna onde naceu o sacerdote José Martínez Viojo, que é o suposto pai de Rosalía.

A Casa do Castro, en Ortoño.

Respecto a esta casa hai serios problemas para coñecer a que dominio pertencía a principios do s. XIX. Non estamos seguros tan sequera de en que lugar se asentaba, xa que a súa fabrica é antiga. Estaba entre o lugar de Lapido e das Punxeiras, e tamén estaba entre os dominios do Conde de Altamira e os do Cabildo de Santiago. Pero sen embargo si sabemos a quen se lle pagaban certas rendas cara principios do s. XX. Parece ser que a Casa do Castro debeu ser adquirida, quizais nas desamortizacións, quizais na desarticulación dos bens do condado pola familia Ucha do lugar de Piñor na parroquia de San Lourenzo de Agrón, concello de Ames. Así cara 1920 un tal D. Carlos Ucha percibía certa renda por parte dos moradores da Casa do Castro.

Figueira Valverde menciona unha tal Peña Ucha da que non temos máis novas e que podería ser calquer lugar da Maía. Tamén podería ser calquer elevación rochosa no monte do Castro e que pertencese a mesma familia.

¿Coñece alguén esta Peña Ucha?

A colleita

Agora que xa temos entrado no mes de outubro entramos tamén no tempo das colleitas. Quizais este ano por ser máis seco que outros adiantou a vendima un pouco e tamén a colleita do millo.


Que diferentes son hoxe estes traballos, sobre todo o do millo, con respecto ó pasado. En Ortoño a maior parte do millo que se sementa fano gandeiros de outros lugares para facer silo para as súas ganderías de leite. Son maiormente dos concellos de Rois e Brión. Veñen traballar a terra que os seus propietarios hoxe teñen a campo. Pero en realidade esta situación no pasado foi moi distinta.

Detalle da forma de arrubar o millo no horreo.

Na terra da Maía, ata ben entrada a segunda parte do século XX, a produción agraria era unha das meirandes da súa contorna. Tratase de un val moi fértil con un clima suave que fixo que dende a idade media tivese unha poboación e agricultura importantes. Puidémolo ver cando falamos sobre as rendas que percibía o conde de Altamira en Ortoño que chegaban a 23 toneladas de grao de centeo. Nas grandes fames do s. XVIII e XIX, anque a bisbarra sufriu mortaldades importantes non foron comparables a outras comarcas do norte e do leste. Tanto é así que dende aquela a Maía foi receptora de emigrantes de estas terras, da denominada “Montaña”, que se estableceron no val da Maía buscando novas oportunidades.

Deste xeito a poboación aumentou moito e proporcionalmente tamén a terra cultivable. En Ortoño, cara 1950, xa non había molime ou toxo nos montes. Quen tiña falta del para estrar as cortes e facer esterco víase obrigado a compralo, sen apañar, en Cobas ou en Ames, e había quen o ía a buscar ós montes do Rubial, entre Bastavales e Urdilde. Hoxe temos abundancia del, e mesmo converteuse nun problema por causa dos incendios.

Pola mesma época, e cara principios do século, tanto o millo como o centeo cubrían tanta superficie que as cortiñas de herba para secar eran as menos. Deste xeito, íase a comprar e carrexar dende lugares de Urdilde, a Luaña e incluso máis lonxe.

Hoxe son os labregos de aquelas terras os que se ven escasos dela para cultivar e veñen a traballala da Maía.

O mundo da moitas voltas, tantas que o que hoxe é, mañán xa non o é.

Sisalde II

Os seus límites

No artigo de Sisalde I mostramos a cartografía e toponimia do lugar de Sisalde aproximadamente sobre a metade do s. XX. Agora compre presentalas fontes que empregamos para acotar este lugar da parroquia de Ortoño.

O documento principal e a vez máis antigo e o apeo de 1563, que mandara facer o conde de Altamira, no que se establecen os seus límites precisos, vela aquí esta o fragmento:

“...que el dho lugar de sisalde, dice el testigo se parte e limita por los limites e demarcaciones siguientes, es a saver comenzando, o porto carreyra, e de alli derecho, por el valo, asta dar, a la fuente victoria e de alli, al marco, donde solia morar, Pero cachela, e de alli a la fuente rianjo, hasta dar en el rio de sar, e por el dho rio, avajo asta dar al dho porto carreira, que es la primera demarcazion, e que dentro destos dhos limites e demarcaziones, se incluien todas las casas cortes, heira corral, cortiñas, huertas, heredades, prados, bouzas, e Montes, e deveza, arboles e plantados, e todo lo demas perteneciente al dho lugar, de que el Arzovispo de Santiago, dice el testigo tiene la mitad a montes e a fontes, y esta es ansi la verdad.. “

Quizais presentado deste xeito non nos diga moito do que pretendemos buscar. Sen embargo estes datos hainos que cruzar con outros tirados de outras fontes. No caso de Sisalde é algo relativamente doado. Así polo oeste e polo sudoeste, Sisalde linda co Sar. Polo resto do Sur e grande parte do leste guiámonos polos lindes municipais que se fixaron a partir dos antigos e auténticos lindes de lugar e parroquia no s. XIX cando a xente sabia realmente. Polo norte e nordeste semellaba algo máis difícil. Sen embargo sabemos polo apeo das Cortes, lugar co que linda Sisalde, como confinan os dous lugares que o fan ó longo dun valo chamado da Revolteada, topónimo que aparece en ambos lugares. O devandito valo existe hoxe e vai dende a confluencia do antigo e minúsculo lugar da Cachela ata cerca do río Sar, de alí cara o río seguía por un antigo valo que cerraba o agro do Rianxo, pertencente as Cortes, solar onde hoxe se ubica a depuradora.

Sen embargo hai algo que non encaixa no mapa de Sisalde e no seu apeo. Se nos fixamos cando nel se di: a saver comenzando, o porto carreyra, e de alli derecho, por el valo, asta dar, a la fuente victoria.. non coincide ca liña que sae do río para ir cara a fonte victoria, que sería a fonte da Cachela. O que debeu pasar seguramente foi que Sisalde, e por tanto Ortoño e o concello de Ames, perderon uns terreos que están o longo do río e que chegaban ata a ponte de Vidaloiso, que sería o denominado porto carreira. Este sería un exemplo de enclave perdido a favor de Bastavales e do lugar de Chave de Carballo, seguramente porque eses terreos eran propiedade de un veciño da parroquia do lado.